Opinie: Het behalen van langetermijndoelen is een kwestie van de lange adem − en van breed draagvlak

Maarten Gehem en Arjen Gielen 30 mei 2024
‍
‍Haalt het komende kabinet haar langetermijndoelen? Dan moet het rekening houden dat de toekomst met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid er anders uit zal zien dan het heden.

Het komende programkabinet wil aan de slag met taaie langetermijnkwesties, zo staat te lezen in het hoofdlijnenakkoord. Los van wat je van de inhoud vindt, gaat het kabinet hierin slagen?

Want of het nu gaat om de energietransitie of om voldoende beschikbare woningen, de kwesties zijn niet nieuw. Ze lagen ook al op het bordje van vorige kabinetten, en zullen daar over vier jaar nog liggen. Daarmee rijst de vraag: wat maakt of kraakt langetermijnbeleid?

Naar die vraag deed de Langetermijndenktank, een coalitie van publieke, private en maatschappelijke organisaties en denkers, afgelopen maanden onderzoek. Uit die analyse komen twee factoren naar voren.

‍Onzekere toekomst
Om tegenwicht te bieden aan die bijziendheid liggen goede toekomstverkenningen op de plank. Denk aan scenario’s van het KNMI of het Planbureau voor de Leefomgeving die schetsen hoe het klimaat in Nederland zich de komende eeuw kan ontwikkelen. Of aan studies van het Centraal Planbureau over de toekomst van onze economie.

Het probleem is alleen dat lessen uit die studies vaak maar langzaam en gedeeltelijk doorsijpelen in beleid. In het hoofdlijnenakkoord staat bijvoorbeeld dat ‘de energietransitie gericht (moet) zijn op het verminderen van bestaande en het voorkomen van nieuwe afhankelijkheid’ van ‘onbetrouwbare landen’. Die boodschap word al decennialang door onderzoeksinstellingen verkondigd.

‍Olie en gas
De Adviesraad Internationale Vraagstukken waarschuwde 10 jaar geleden al voor de risico’s ten gevolge van onze afhankelijkheid van olie en gas uit Rusland. Maar pas na Poetins invasie van Oekraïne kwamen we in actie. En ook nu liggen veel toekomstverkenningen die nog betrekkelijk weinig politieke weerklank vinden. Over de kansen en risico’s van Kunstmatige Intelligentie (AI) bijvoorbeeld. Het is opmerkelijk dat AI in het akkoord maar één keer kort wordt genoemd. Bij de meeste beleidsthema’s is de langetermijnkoers nog niet uitgestippeld. En waar langetermijndoelen wel worden genoemd, zoals rondom klimaat en de woningmarkt, blijkt nog weinig besef dat we die doelen in een onzekere wereld zullen moeten realiseren.

‍Woningen
Neem het langetermijnstreven om honderdduizend woningen per jaar te bouwen. Wil het kabinet hier in slagen, dan zal het bij het uitwerken van beleid bijvoorbeeld wel rekening moeten houden met de economische conjunctuur. Bouwbedrijven zullen immers in economisch zware tijden minder snel nieuwe woningen bouwen.

Dus is de vraag bij deze eerste factor die langetermijnbeleid beïnvloedt: hoe laat je de ruimte om beleid bij te sturen naargelang de toekomst anders uitpakt? Daar hebben we in Nederland best wat goede voorbeelden voor. Neem het Deltafonds. Ieder jaar is er een miljard euro beschikbaar om ons te beschermen tegen zeespiegelstijging. Het langetermijndoel én budget liggen vast. Niet hoe dat budget wordt gebruikt.

De tweede factor die langetermijnbeleid maakt of kraakt is draagvlak onder en eigenaarschap van belanghebbenden in de samenleving. De energietransitie, de ambities rondom voldoende beschikbare woningen; de overheid kan het niet alleen.

‍Poldermodel
In Nederland hebben we met ons internationaal befaamde poldermodel een goede uitgangspositie om breed draagvlak te bouwen voor ingrijpende politieke beslissingen. Het Klimaatakkoord kwam er dankzij samenwerking tussen allerlei partijen, ondanks tegengestelde belangen. Aan de Klimaattafels zaten maatschappelijke organisaties naast boerenverenigingen en de fossiele industrie. Dat versterkte het draagvlak voor het duurzaamheidsbeleid dat in de jaren daarna werd uitgewerkt en uitgevoerd.

Tegelijkertijd: draagvlak nu en in het verleden biedt nog geen garantie voor de toekomst. Neem de ambitie van dit kabinet om vier nieuwe kerncentrales te bouwen. Dat staat of valt onder andere bij duurzaam draagvlak, leert het verleden. Wie herinnert zich de kerncentrale Kalkar nog? Net over de Duitse grens werd die in de jaren ’70 en ’80 mede met Nederlands belastinggeld gebouwd. Maar toen de centrale er na dertien jaar stond, werden de vergunningen vanwege aanhoudende protesten nooit verleend.

Het behalen van langetermijndoelen is een kwestie van de lange adem. Bouw dus aan breed draagvlak, binnen de Kamer én daarbuiten. Die rol past ook bij de signatuur van het komende kabinet, dat meer in gesprek zal moeten met de politiek én de samenleving om draagvlak voor plannen te smeden. Wat dat betreft is het een mooi streven dat ten minste de helft van de bewindspersonen van buiten de politiek komt.